علی اصغر فریدی؛ مجله حقوق ما: قوانین ایران در مورد امنیت در ساختمان‌ها و مجمتمع‌های تجاری و مسکونی چه می‌گوید؟ در قوانین ایران، پیمانکار و کارفرما، چه تعهد و مسئولیتی در قبال امنیت سازه‌ها، چه مسکونی، تجاری و یا ورزشی و تفریحی دارد؟ اگر ساختمانی دچار آسیب شود و اشخاصی صدمه ببینند و یا جانشان را از دست بدهند، قانون در رابطه با جبران خسارت این افراد چه می‌گوید و چه افراد و یا ارگان‌هایی مسئول جبران خسارت به آسیب دیدگان است؟ چه سازمان، نهاد یا ارگانی در ایران مسئول نظارت بر ایمنی سازه‌های مسکونی و تجاری است؟ این‌ها بخشی از سوالاتی است که نیره انصاری حقوقدان و فعال حقوق‌بشر در مصاحبه‌ای با مجله حقوق ما به آنها پاسخ داده است. مشروح این گفت‌وگو در زیر آمده است.
آنچه در این نوشتار و در پاسخ به پرسش‌ها مورد بررسی و تحلیل حقوقی قرار گرفته است، مربوط به قوانین و مقررات موجود در ایران در خصوص ساخت و ساز و امنیت سازه ها، چه مسکونی، تجاری، ورزشی و یا تفریحی بوده و رخداد فاجعه بار «پروژه مجتمع متروپل آبادان» یکی از رویدادهای عینی همچون ساختمان پلاسکو در تهران و… است که نشات یافته از خلاء قوانین جامع، ناکارآمدی قوانین موجود و به ویژه فساد ساختاری و نهادینه شده در ایران است.
در خصوص قوانین مرتبط با امنیت ساختمان‌ها، مجتمع‌های تجاری و مسکونی و نیز ساخت‌وساز غیرقانونی که در گذر زمان وضع شده‌اند، «نخستین بار در سال ١٣٤٢ یکی از مباحث مربوط به تخلفات ساختمانی در حوزه شهری در آیین‌نامه امورِ خلافی مطرح شد. این آیین‌نامه که در اجرای ماده ٢٧٦ قانون مجازات عمومی به تصویب رسید، در بند ٥ ماده ٣ مقرر کرده بود: «کسانی که بدون پروانه شهرداری و نقشه مصوب، اقدام به ساختی نمایند که مشرف به معابر عمومی و خیابان باشد به ٧ تا ١٠ روز حبس تکدیری و از یکصد تا دویست ریال غرامت محکوم می‌گردند.» در این مقرره تنها به تخلف «احداث بنای بدون پروانه» توجه شده بود. اما اکنون با توجه به روند رو به رشد شهرنشینی، نظم بخشیدن به ساخت و ساز‌ها به رویکرد‌های تازه حقوقی/قانونی نیازمند است.
به موجب بند ٢٤ ماده ٥ قانون شهرداری سال ١٣٣٤ صدور پروانه برای همه ساختمان‌هایی که در شهر ساخته می‌شود، جزو وظایف شهرداری قلمداد شده است. همچنین به موجب ماده ١٠٠ اصلاحی سال ١٣٤٥ مالکان اراضی و املاک واقع در محدوده شهر یا حریم آن مکلف شدند پیش از هر اقدام عمرانی یا تفکیک اراضی و شروع ساختمان، از شهرداری پروانه اخذ نمایند و ماموران شهرداری مجاز به جلوگیری از ادامه عملیات ساختمان‌های بدون پروانه یا مخالف مفاد پروانه شدند. در سال ١٣٥٥ ماده واحد قانون الحاق 6 ٦تبصره به ماده ١٠٠ قانون شهرداری به تصویب رسید. در تبصره‌های الحاقی برای نخستین بار، نحوه انجام وظیفه مهندسان ناظر ساختمانی و نظارت ماموران شهرداری در جریان ساخت ساختمان‌ها، تکلیف دفاتر اسناد رسمی بر ملاحظه گواهی‌های عدم خلاف صادره از شهرداری در مورد ساختمان‌هایی که انتقال یا به رهن داده می‌شوند، کیفیت برخورد با تخلفات ساختمان‌هایی که پروانه ساخت آنها پیش از تصویب طرح جامع شهر باشد و حکم قانون در مورد تغییر و تبدیل پارکینگ و زیرزمین به مسکونی و تشکیل کمیسیون تجدیدنظر ماده ١٠٠ رای رسیدگی به موارد اعتراض به رأی بدوی مطرح شد. آخرین اصلاحات در ماده ١٠٠ و تبصره‌های آن در سال ١٣٥٨ توسط شورای انقلاب صورت گرفت. در تبصره‌های اصلاحی، به ترتیب از تراکم اضافی مسکونی و تجاری، احداث بنای بدون پروانه، احداث نکردن پارکینگ و تجاوز به معابر شهر بحث شد.
مسئولیت دارای مفهوم پیچیده و در عین حال گسترده‌ای است که میتوان آن را از دیدگاه‌های مختلف بررسی کرد، که هر یک از آنها کاربرد‌های ویژه خود را دارد؛ نظیر مسئولیت سیاسی، مسئولیت حقوقی،مسئولیت اداری و مانند آن، وظیفه‌ای که بر عهده شخص یا گروهی خاص قرار داده می‌شود تا کاری را انجام داده یا از انجام امری خودداری نماید. به بیانی دیگر، اساسا در هر مورد که شخص ناگزیر از جبران خسارت دیگری و در مقام ترمیم خسارتی باشد که به دیگری وارد آمده، گفته می‌شود در برابر او مسئولیت مدنی دارد. واژه مسئولیت از دیدگاه‌های مختلف تعریف می‌گردد، صرف نظر از تعاریف گوناگون برای مسئولیت، مسئولیت از منظر علم حقوق عبارت است از: «تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است».
برخی از حقوقدانان بر این باورند که مسئولیت عبارت است از پاسخگویی به تخلفاتی که شخص نسبت به تعهدات و وظایف خود دارد؛ چه این تکالیف و تعهد، حقوقی یا کیفری داشته باشد. با دقت نظر به تعاریف ارائه شده، نکات مشترک در تمامی این عبارات، تعهد و تکلیفی است که متوجه شخص می‌گردد که نتیجه آن التزام شخص به جبران ضرر و زیان ناشی از عمل یا ترک عمل است که مرتکب شده است.
مسئولیت از دو منظر مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ مسئولیت‌هایی که مبنا و ماخذ حقوقی داشته و در قانون تصریح شده باشد، و نه مسئولیت‌های دینی و … که از قلمرو قوانین خارج است.انواع مسئولیت اشخاص حقوقی عبارتند از: مسئولیت مدنی مسئولیت کیفری و غیره.
و یکی از افراد مسئول در ساخت وسازِ غیر مجاز، کارفرما یا مالک است، اگر کارفرما مسئولیت‌هایش را به درستی انجام ندهد، هرج و مرج ایجاد می‌شود و روند ساخت‌وساز به صورت استاندارد پیش نخواهد رفت. در این صورت، چنانچه خسارت جانی و مالی ایجاد شود، کارفرما نیز مقصر خواهد بود.
مسئولیت مالک در قوانین متعدد یاد شده به ویژه اصل ٤٠ قانون اساسی و ماده ١٤٣ قانون مجازات اسلامی و مواد متعدد قانون مدنی به تصریح قید شده است؛ اما غیر از وجود این قوانین آنچه موجب ایجاد فجایع مرگبار در کشور می‌شود از بین بردن جایگاه علمی علوم مربوطه و واگذاری امور شهرداری و مهندس ناظر و پیمانکار به افراد بی دانشِ برخوردار از رانت است که این امر یقینا در روند اجرائی ساختمان خود را نمایان و آوار آن بر سر مردم خراب می‌شود. تا زمانی که شهرداری و سازنده، بطور نانوشته و ضمنی بر وقوع تخلف و تصحیح آن از طریق کمیسبون ماده ١٠٠ متشکله با حضور نمایندگان مراجع گوناگون به ویژه دادگستری تراضی دارند و منافع حاصله از عوارض ساخت و ساز غیر مجاز و حق حضور نمایندگان مراجع یاد شده در پیش روی دادستان شهرستان‌ها رواج دارد این پدیده شوم نیز وجود خواهد داشت. متولیان مربوطه باید با دقت و نظارت بر کلیه روند صدور و نظارت و ساخت و ... افراد ذی‌مدخل در ساخت و ساز از بروز حوادث دیگر در آینده جلوگیری نمایند.
مبانی مسئولیت در اصل ١٤٠ قانون اساسی اسلامی در ایران، ماده ١ قانون مسئولیت مدنی مصوب ١٣٣٩، ماده ١٤٣ قانون مجازات اسلامی و قانون مدنی، مواد ٨٥ و ٩١ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب ١٣٧٤ پیش‌بینی شده است. درخصوص مبنای مسئولیت نظریات مختلفی ارائه شده که عمده‌ترین آن نظریه «تقصیر یا مسئولیت شخص» است که در تقصیر شرکت مسئولیت است و دیگری نظریه «خطا یا مسئولیت عینی» است و سومین نظریه «مختلط» است.»
قانون مدنی ایران در ماده ٣٢٨ نظریه خطا را در خصوص اتلاف پذیرفته، در مبحث تسبیب عموماً از نظریه تقصیر پیروی می‌کند. (مواد ٣٣٤ و ٣٣٣). برای تحقق مسئولیت مدنی و کیفری چه شروطی لازم است؟ برای تحقق آن وجود سه شرط لازم است؛ ١- وجود ضرر ٢ - ارتکاب فعل زیانبار ٣- رابطه سببیت.
برای تحقق مسئولیت کیفری سه عنصر مادی، روانی، قانونی لازم و ضروری است. در مسئولیت کیفری همانند مسئولیت مدنی باید عملی را انجام دهد یا از انجام عمل خودداری کند که موجب ضرر دیگری شود. در خصوص مسئولیت مدنی ضرر وارده متوجه یک شخص خصوصی است. در مسئولیت کیفری ضرر متوجه جامعه می‌شود؛ بنابراین، مسئولیت کیفری این است که ما بتوانیم جرمی را به کسی نسبت دهیم و آن شخص قابلیت و تحمل این انتساب را داشته باشد.
برجسته‌ترین علل خسارات و آسیب وارده در اثر ساخت‌وساز غیر اصولی و تخریب ساختمان‌ها در ایران، به عنوان مثال آخرین مورد آن یعنی متروپل آبادان عبارت است از؛
الف) از مهمترین دلایل ریزش ساختمان از منظر مهندسین راه و ساختمان در ایران، عدم رعایت قوانین و مقررات آمره ایمنی، استفاده نکردن سازه نگهبان یا رعایت نکردن دستورالعمل‌های خاک‌برداری در املاک مجاور است که اصطلاحا از آن تحت عنوان گودبرداری غیر اصولی یاد می شود، همچنین عدم توجه جدی به اخطاریه و هشدارهای کتبی سازمان نظام مهندسی است.
ب) بی اطلاعی و بی دانشی متولیان و سازندگان از قوانین و مقررات حقوقی و کیفری و فنی و بیمه‌ای علمِ روز ساخت و ساز است. از نابختیاری ضعف دانش فنی و عدم رعایت مقررات ایمنی کافی نزد بسیاری از سرمایه گذاران در امر ساخت‌وساز به رویه‌ای ثابت در کشور تبدیل شده است.
در پاسخ به بخش دوم سوال که مسئولیت مدنی و کیفری و انتظامی ساخت و سازهای غیر مجاز متوجه کیست؟ باید بگویم، خسارات مادی و معنوی وارده به اشخاص ناشی از ساخت وساز‌های غیر مجاز به موجب قانون به دو قسمت عمده صدمات جانی و دومی خسارات مالی تقسیم می‌شود. به استناد مبانی عمومی مسئولیت مصرحه در اصل ٤٠ قانون اساسی متناظر بر ماده ١ قانون مسئولیت مدنی: «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.»
و ماده ٢ قانون مسئولیت مدنی در موردی که عمل وارد کننده زیان، موجب خسارت مادی یا معنوی زیان دیده شده باشد دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر او را به جبران خسارات مزبور محکوم می‌نماید و چنانچه عمل وارد کننده زیان، تنها موجب یکی از خسارات مزبور باشد، دادگاه او را به جبران همان نوع خساراتی که وارد کرده محکوم خواهد نمود، که معمولا محاکم پس از احراز ارکان سه گانه خسارت و انطباق آن بر مفاهیم بی‌احتیاطی و بی مبالاتی و عدم رعایت نظامات دادگاه به نسبت سهم و نقش هر فرد مقصر در ساخت وساز حکم بر محکومیت مالی نامبرده صادر خواهد نمود.
درباره مسئولیت کیفری ساخت و ساز غیرمجاز در قوانین ایران هم میتوان گفت: آیین‌نامه امور خلافی مصوب ١٣٢٤ که بر اساس ماده ٢٦٧ قانون مجازات عمومی مصوب ١٣٠٤ به تصویب رسید، در بند ٥ ماده ٣ برای کسانی که بدون پروانه شهرداری و نقشه تصویب‌شده اقدام به احداث ساختمان مشرف به معابر و خیابان می‌کردند، مجازات حبس از ٧ تا ١٠ روز و جزای نقدی از ١٠٠ تا ٢٠٠ ریال غرامت در نظر گرفته بود. در اصلاحیه سال 1352 قانون مجازات عمومی، مجازات خلاف، جزای نقدی از ٢٠٠ تا ٥٠٠٠ ریال اعلام شد.
بر اساس تقسیم‌بندی مجازات به حدود و دیات و قصاص و تعزیرات و بازدارنده تخلفات ساختمانی یکی از انواع مجازات‌های بازدارنده است. متون قانونی از جمله مواد ٣٢ و ٤٠ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب ١٣٧٤ با جرم شناختن مشروط تخلفات ساختمانی، مؤید ماهیت کیفری این‌گونه تخلفات است؛ بنابراین، اگر بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی و عدم رعایت نظامات دولتی منجر به قتل اشخاص گردد، به استناد ماده ١٤٣ قانون مجازات و نظریه شماره ٧/٩٩٩/١٩٨٢ مورخ ١٤٠٠/١/١٧ اداره حقوقی قوه قضاییه:
١- نخست برپایه ماده ١٤٣ قانون مجازات اسلامی مصوب ١٣٩٢ در مسئولیت کیفری، اصل بر مسئولیت شخص حقیقی است و شخص حقوقی در صورتی دارای مسئولیت کیفری است که نماینده قانونی شخص حقوقی به نام یا در راستای منافع آن مرتکب جرمی شود. همچنین مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی مانع مسئولیت اشخاص حقیقی مرتکب جرم نیست. چنانچه رابطه علیت بین رفتار شخص حقوقی و خسارت وارده، احراز شود، دیه و خسارت قابل مطالبه خواهد بود و اعمال مجازات تعزیری نیز به موجب ماده ٢٠ این قانون و تبصره آن است.
در این صورت، چنانچه اتهام طرح شده متوجه شخص حقوقی باشد، بر مبنای مقررات مواد ٦٨٨ تا ٦٩٦ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ١٣٩٢ اقدام می‌شود؛ یعنی باید به شخص حقوقی اخطار شده تا نسبت به معرفی نماینده قانونی یا وکیل خود اقدام کند و پس از حضور نماینده شخص حقوقی برپایه ماده ٦٨٩ این قانون، اتهام بر اساس مقررات برای وی تبیین می‌شود. حضور نماینده شخص حقوقی تنها جهت انجام تحقیق یا دفاع از اتهام انتسابی به شخص حقوقی است و هیچ یک از الزامات و محدودیت‌های مقرر در قانون برای متهم در مورد وی اعمال نمی‌شود.
چنانچه اتهام متوجه شخص حقیقی نظیر مدیرعامل یا دیگر مسئولان شخص حقوقی باشد، نامبردگان متهم محسوب و احکام و قواعد عام حاکم بر نحوه احضار متهمان و چگونگی تحقیق از آنان به موجب قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ١٣٩٢ نسبت به آنها جاری خواهد بود. بدیهی است چنانچه اتهامی متوجه هر یک از اشخاص حقوقی یا حقیقی باشد، نحوه احضار و تحقیق و رسیدگی بر اساس قواعد ناظر به هر یک از آنها خواهد بود و بنابراین در صورتی که اتهامی متوجه مدیر مربوط نشود و اتهام متوجه شخص حقوقی باشد، موجب قانونی جهت تحمیل مجازات به مدیر شخص حقوقی وجود نخواهد داشت. ثانیاً، با توجه به هدف و فلسفه صدور قرار تأمین کیفری به موجب ماده ٢١٧ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ١٣٩٢، این امر متناظر بر اشخاص حقیقی است و در خصوص اشخاص حقوقی مصداق ندارد؛ پس در صورت توجه اتهام به شخص حقوقی، موجب قانونی برای صدور قرار تأمین نسبت به نماینده شخص حقوقی وجود ندارد.
٢- نماینده قانونی شخص حقوقی که در ماده ١٤٣ قانون مجازات اسلامی مصوب ١٣٩٢ آمده است، کسی است که به موجب قانون یا اساسنامه، مدیریت و اداره امور شخص حقوقی را برعهده دارد؛ برای نمونه در خصوص اشخاص حقوقی دولتی (ادارات) رئیس اداره یا کسی که مسئولیت امور آن شخص را به عهده دارد، نماینده قانونی محسوب می‌شود و در مورد اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، مدیر عامل که عهده‌دار امور اجرایی است، نماینده قانونی محسوب می‌شود؛ مگر آنکه در اساسنامه به نحو دیگری آمده باشد. یا در شرکت‌های سهامی با توجه به مواد ١٢٤، ١٢٥ و ١٢٧ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ١٣٤٧، هیأت مدیره دارای کلیه اختیارات لازم برای اداره امور شرکت است و حداقل یک فرد شخص حقیقی را به مدیریت عامل شرکت انتخاب می‌کنند و مدیر عامل شرکت، نماینده قانونی شرکت محسوب می‌شود. قانون‌گذار در صورتی که بی‌احتیاطی یا رعایت نکردن نظام‌های دولتی منجر به قتل غیر عمد گردد برپایه قانون مجازات اسلامی ضمانت اجرای کیفری حبس از ١ تا ٣ سال و پرداخت دیه در صورت مطالبه اولیای دم محکوم خواهد شد.
گذشته از مسئولیت اشخاص یاد شده نکته مهم مسئولیت حقوقی و کیفری و انتظامیِ مهندسین ناظر و شهرداری است، بر مبنای قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان مصوب ١٣٧٤ به ویژه بند ٩ ماده ٢ آن نظارت بر رعایت کلیه قوانین و مقررات حاکم بر امر ساخت وساز متوجه مهندسین ناظر و شهرداری است. مأموران شهرداری نیز مکلف‌اند بر ساختمان‌ها نظارت نمایند و هرگاه از موارد تخلف در پروانه به‌موقع جلوگیری نکنند یا در مورد صدور گواهی انطباق ساختمان با پروانه مرتکب تقصیری شوند به استناد مقررات قانونی به تخلف آنان رسیدگی می‌شود.
در صورتی که عمل ارتکابی مهندسان ناظر و مأموران شهرداری واجد جنبه جزایی هم باشد، به استناد ماده ٦١٦ قانون مجازات اسلامی، ناظربر تبصره ٢ ماده ٧ مصوبه شورای عالی اداری ١٣/٨/١٣٧١ «نظارت بر حسن جریان امور و کنترل‌های لازم در چارچوب مقررات به عهده شهرداری‌ها خواهد بود، قابل تعقیب و پیگیری می‌باشند، گذشته از مسئولیت حقوقی و کیفری شهرداری و مهندس ناظر تخلف انتظامی مهندس ناظر هم در راستای ٩٠، ٩١، ٩٢ آیین‌نامه اجرایی قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان در شورای انتظامی استان بعنوان مرجع انتظامی قابل تعقیب می‌باشد، شورای انتظامی استان پس از رسیدگی واحراز تخلف مهندس ناظر را به محرومیت موقت از استفاده از پروانه اشتغال یا محرومیت دائم از عضویت نظام مهندسی استان‌ها و ابطال پروانه اشتغال محکوم خواهد نمود.
از این بیش طراح ساخت‌وساز باید توسط مالک تعیین شود و مهندس طراح (حقیقی یا حقوقی) افزون بر عضویت در سازمان نظام مهندسی باید پروانه اشتغال به کار داشته باشد. که این امر در خصوص ساختمان متروپل آبادان انجام نگرفته و طراحی این سازه به افراد غیرمسئول واگذار شده بود. پس از این مرحله نمایندگی سازمان نظام مهندسی در آبادان متوجه این تخلف می‌شود و به مالک و شهرداری تذکر می‌دهد، این تذکرات برای فرمانداری نیز ارسال شده، دادگستری و به ویژه دادستان نیز در جریان این امر قرار گرفته است. نمایندگان آبادان در جریان ساخت‌وساز غیرقانونی قرار گرفته بودند، با وجود این اقدامات مالک متروپل را ساخت و سازمان نظام مهندسی ناگزیر می‌شود ناظر را از طریق این سازمان انتخاب کند، پس از این مرحله مهندس ناظر نیز به‌طور مکرر غیرایمن بودن سازه‌های متروپل را اخطار کرده بود، اما کنترلی برای توقف ساخت‌وساز از سوی شهرداری انجام نشده است. در حقیقت اعتمادی به گزارش‌های سازمان نظام مهندسی ساختمان در خصوص تخلف مالک متروپل نشده است.
از این بیش با توجه به وضعیت غیرایمن مجوز ساخت سه‌طبقه اضافه را نیز به مالک این سازه می‌دهند. سازمان نظام مهندسی در فروردین و اردیبهشت سال جاری گزارش داد و وضعیت این ساختمان را بسیار بحرانی اعلام کرده بود، سازمان نظام مهندسی ساختمان از ابتدای طراحی سازه متروپل در جریان قرار نگرفت که این مشکل از سوی مالک و شهرداری بوده است. اخطاریه سازمان نظام مهندسی در خصوص ایرادات پروژه متروپل، بدین مضمون است:«در برخی نقاط سازهای مشکلاتی به وجود آمده…..خیز بیش از حد مجاز تیرهای مربوط به رمپ پارکینگ که باعث ایجاد پیچش در سقف‌ها و در نتیجه ایجاد ترک‌های خمشی در تیر و پیچش سقف‌ها شده است. مشاهده ترک‌هایی در دیوار پیرامونی رمپ‌ها که با توجه به‌شکل ترک‌ها دلیل آن خیز بیش‌ازحد مجاز تیرهای زیر این دیوارها است. با توجه به اضافه‌شدن سه طبقه مازاد بر طراحی، در برخی از ستون‌های این سازه کمانش ایجاد شده که برخی توسط مجری اصلاح شد که باید نقشه طراحی مقاوم‌سازی آن ارائه شود که البته با توجه به شواهد امکان اینکه در آینده و پس از بارگذاری بهره‌برداری بقیه ستون‌ها نیز دچار مشکل شوند بسیار زیاد است». بدین سان خواستار توقف کار تا بررسی کامل سازه و ارائه نقشه‌های مقاوم‌سازی و اصلاح اشکالات سازهای موجود را شدند.» حال آنکه در نظام مهندسی هر ساختمانی بخواهد بنا شود، قانونا و عرفا آیین‌نامه‌ای برای تشکیل کارگاه، نظارت سازه و معماری مرحله‌به‌مرحله موجود است و انجام می‌شود. درباره پروژه‌هایی باضریب تصرف بالا نیز الزاما باید گزارشی تحت‌عنوان گزارش پدافند غیرعامل تهیه شود.در برخی از پروژه‌های این شهر از ابتدا پروانه ساخت‌وسازی که شهرداری صادر می‌کند، هم مغایر با طرح جامع و قانون نظام مهندسی است ونیز در صدور پروانه و در نظارت بر اجرای ساخت‌وساز، تخلفات محرز است.
بر این اساس رخدادهای فاجعه بار همچون مجتمع متروپل در آبادان،محصول پیوند رانت، فساد، رشوه، بی‌کفایتی، عدم انجام وظایف قانونی و بی‌مسئولیتی مسئولان ذی‌ربط است. قصور، تقصیر، تخلف و افعال مجرمانه مالک، پیمانکار و ناظر شورای شهر، شهرداری، سازمان نظام مهندسی و سایر نهادهای مسئول و ذی‌ربط در این موضوع مشهود و محرز است که بررسی دقیق آن نیازمند طی فرآیند کارشناسی و اتخاذ تصمیمات قضایی است. مسئولان شهرداری به رغم اینکه مجوز ساخت شش طبقه بیشتر نبوده با ساخت طبقات اضافی موافقت می‌کنند و نیزبه‌رغم اینکه ساختمان هنوز پایان‌کار اخذ نکرده، اجازه و امکان بهره‌برداری را پیدا می‌کند. فساد گسترده ریشه‌دار و سیستماتیک در مدیریت شهری و ساختمان‌سازی جهت اخذ مجوزها و اعمال نظارت قانونی بر آن در این پروژه کاملا محرز است. نکته برجسته این است که مسئولان نظام مهندسی زمانی که عدم اقدامات لازم را از سوی شهرداری مشاهده می کنند، باید مراتب را به مراجع قانونی بالادستی اعلام نمایند. در حقیقت دستگاه‌های نظارتی و امنیتی به ساخت‌وسازهای غیرقانونی ورود کنند.
اجازه بدهید در پاسخ به این سوال مسئله ریزش ساختمان متروپل آبادان را به عنوان مثال در نظر بگیریم و به آن پاسخ بدهم.
از منظر «مسئولیت کیفری» میتوان گفت: بر پایه قوانین حقوقی و کیفری در ایران میتوان حداقل جرم صورت‌گرفته در ریزش ساختمان متروپل آبادان را قتل شبه‌عمد محسوب نمود و حسب اظهارنظر کارشناسان امر، عدم رعایت قوانین و مقررات و اصول فنی ساختمان‌سازی و عدم توجه به ملزومات طرح‌های توسعه شهری، موجب پدید آمدن اینچنین فجایع دلخراش می گردد. به حیث قضایی آنچه در جنایت متروپل آبادان قابل بررسی و پیگیری بوده در دو بعد کیفری و حقوقی است.
آنچه نسبت به ساکنان و مالکان و متصرفان و جان‌باختگان رخداده در قالب جنایت و قتل شبه‌عمد مورد رسیدگی قضایی است. براساس بند «پ» ماده ٢٩١ قانون مجازات اسلامی، هرگاه قتل و جنایت به‌سبب تقصیر مرتکب واقع شود، قتل، شبه‌عمد است. تبصره ماده ١٤٥ قانون مجازات اسلامی نیز تقصیر را تعریف کرده، بر این اساس تقصیر اعم است از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، مسامحه، غفلت، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی حسب موارد از مصادیق بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی محسوب می‌شود که مرتکب به حبس و پرداخت دیه محکوم خواهد شد. گرچه این حداقل عنوان مجرمانه است. زیرا جرم صورت‌گرفته باید تحت‌عنوان قتل عمد مورد رسیدگی قرار بگیرد.
میتوان این موضوع را این گونه بیان کرد: «آنچه مسلم است، بی‌مبالاتی، غفلت، عدم رعایت نظامات دولتی و بی‌احتیاطی از سوی مرتکبان محرز است، یعنی حداقل انتساب بزه ارتکابی، قتل شبه‌عمد است اما با مطمح نظر قرار دادن مفاد قانون مجازات اسلامی به‌ویژه بند «ب» ماده ٢٩٠ قانون مجازات اسلامی میتوان گفت جنایت عمدی یا حتی انتساب بزه قتل عمد به مسئولان و مرتکبان در این خصوص نیز قابلیت بررسی قضایی دارد، معنا این که براساس بند «ب» ماده ٢٩٠ قانون مجازات اسلامی، هرگاه مرتکب عمدا کاری انجام دهد که نوعا موجب جنایت واقع‌شده یا نظیر آن می‌شود، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد اما آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعا موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود، قتل، قتل عمد محسوب می‌شود.
در حقیقت اعطای مجوز به ساختمان متروپل عملی نوعا کشنده است. در این حادثه اشخاصی که آگاهانه، عالمانه و عامدانه مجوز غیرقانونی داده‌اند. نهادهایی که به رغم هشدارهای سازمان نظام مهندسی، باز مجوز فعالیت ساختمان یاد شده را صادر کردند، گرچه قصد ارتکاب این جنایت را نداشته اما علم و اطلاع و آگاهی را داشته اند که این عمل و این ساختمان به‌دلیل عدم رعایت الزامات فنی و مهندسی، قطعا و یقینا می‌تواند ایجاد مشکل کند و خطرساز باشد، پس، این عمل نوعا کشنده است. این ساختمان نوعا قابلیت فروریزی و ایجاد خسارت جانی را دارد، گرچه تشخیص این امر با دادگاه است اما با توجه به نص قانون و همچنین خطر ریزش و خسارت جبران‌ناپذیر جانی که به کرات اعلام شده بود، به حیث قانونی می‌تواند مشمول بند «ب» ماده ٢٩٠ قانون مجازات اسلامی یعنی ارتکاب قتل عمدی باشد که باید در این باره پس از بررسی اسناد و مدارک و دلایل و دفاعیات، مرجع قضایی اعلام‌نظر کند.
درباره وجه «مسئولیت مدنی» این موضوع هم میتوان گفت: بررسی مسئولیت حقوقی و جبران خسارت مالی ساکنان و مالکان و متصرفان پروژه متروپل است. براساس ماده یک قانون مسئولیت مدنی هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامت یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده، لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت است و ماده ۱۱ همین قانون هم تصریح می دارد که کارمندان دولت و شهرداری‌ها و موسسات وابسته به آنها که به‌مناسبت انجام وظیفه عمدا یا در نتیجه بی‌احتیاطی خساراتی را به اشخاص وارد کنند، شخصا مسئول جبران خسارت وارده هستند که از این حیث هم در واقع مرتکبان واجد مسئولیت مدنی جبران ضرر و زیان مالی وارده هستند.
"ایمنی ساختمان‌ها"