زندان مادران؛ زندان کودکان- گفت‌و گو با مازیار طاطایی

جملات بالا، مورد تأکید مازیار طاطایی، حقوق‌دان و وکیل پایه یک دادگستری است. مجله حقوق ما، در رابطه با موضوع «کودکان و نوزادانی که همراه مادرانشان در زندان به سر می‌برند» با این حقوق‌دان، گفت‌و‌گو کرده است.

این گفت‌و‌گو در شماره ۱۶۹ مجله حقوق ما منتشر شده بود

• چرا برخی از کودکان و نوزادان به همراه مادران‌شان که زندانی هستند، در زندان نگهداری می‌شوند؟ 

دلیل اصلی اینکه مادری که در حال سپری کردن محکومیت در زندان است، می‌تواند و یا باید کودک و یا نوزاد خود را همراه داشته باشد، ضرورت زندگی کودک با والدین و خصوصاً مادر از یک طرف و حق بر مادر بودن و تربیت کودک از طرف دیگر که از جمله حقوق افراد از بدو تولد است و در اسناد حقوق بشری بر آن تاکید شده است. 

از یک طرف تامین چنین حق زندگی با مادر و از طرف دیگر حفظ پیوند مادر و فرزندی که مطابق نظر روانشناسان برای رشد مناسب و مطلوب کودک ضروری است و حفظ و تامین چنین پیوندی در اکثریت کشورهای دنیا مورد توجه و پذیرش قرار گرفته است. 

بنابراین این می‌توان حقوق کودک و مادر را که در اسناد حقوق بشری و مقررات داخلی بر آن تاکید شده است، منشاء اصلی چنین ضرورتی دانست. 

اما نکته مهم و حائز اهمیت در این‌مورد شرایط و محیط نگهداری اینگونه کودکان و مادران آنها است. عدم تامین شرایط مناسب و محیط مطلوب برای نگهداری کودک و مادر زندانی، می‌تواند موجب نقض حقوق اولیه کودک شود. به همین دلیل، متخصصین امر اعم از جرم شناس، روانشناس و جامعه شناس بر این امر تاکید دارند که محل نگهداری مادر و کودک باید محیطی باشد که بتوانند بصورت دائم در کنار هم زندگی کنند. در اینگونه محیط‌ها باید مادر و کودک لااقل از ابندائی‌ترین امکانات لازم رفاهی و تربیتی مناسب که در خارج از زندان می‌توانند و باید از آن برخوردار باشند، بهره‌مند گردند و رشد فردی و اجتماعی کودک به دلیل اینکه مادرش زندانی است نباید محدود گردد. متخصصین امر حتی تاکید دارند که پس از ازادی مادر از زندان اینگونه کودکان و مادر باید از حمایت‌های خاص برای بازپروری و رشد برخودار گردند. 

بنابراین بطور خلاصه می‌توان گفت دلیل همراهی کودک با مادر زندانی، حفظ پیوند مادر فرزندی توام با تامین شرایط روانی مناسب برای کودک است. 

• ‏کودکان غیرمجرمی که همراه مادران زندانی‌اشان در زندان نگهداری می‌شوند، بنابه کدام قانون باید در زندان باشند و آیا هیچ راه دیگری برای نگهداری آن‌ها در مراکز دیگری غیر از زندان وجود دارد؟ 

بدواً لازم به تاکید است که مقررات حاکم، الزامی برای نگهداری کودک با مادر زندانی ایجاد نکرده است و بلکه این امر به اختیار مادر گذاشته شده است. بر همین اساس در بند الف از ماده ١٥٨ آئین نامه اجرائی زندان‌ ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور آمده است: " مادران زندانی می‌توانند فرزند شیرخوار خود را تا سن دو سالگی در مؤسسه نگهداری کنند. افزایش مدت مذکور تا سقف شش سال با نظر شورای طبقه‌بندی امکان‌پذیر است". 

همچنین در بند ب همان ماده آمده است: "مددکاران اجتماعی مکلف‌انـد با رعایت بند «الف» این ماده، ترتیب سپردن اطفال را به خانواده و در صورت عدم پذیرش خانواده، به بهزیستی یا مؤسسه‌های ذی صلاح فراهم سازند". 

با توجه به مراتب، می‌توان اینگونه پاسخ داد که راه دیگری برای نگهداری فرزند مادر زندانی در خارج از زندان در مقررات پیش بینی شده است که اولین راهکار خانواده کودک است و راهکار دوم در صورت عدم پذیرش خانواده سپردن کودک به مراکر بهزیستی و موسسه‌هائی است که از طرف سازمان بهزیستی برای این امر ذیصلاح شناخته شده‌اند. 

• ‏بنابه قانون این کودکان باید تا چه سنی در زندان بمانند؟ وضعیت آنها پس از خروج از زندان، اگر سرپرست آنها هنوز در زندان باشد، به چه صورت خواهد بود؟

به شرحی که در بالا گفته شد، بنا به تشخیص مددکاران زندان و تائید شورای طبقه‌بندی زندان، کودک ممکن است تا ٦ سالگی که سن آغاز تحصیل و ورود به مدرسه است، ممکن است در زندان همراه مادر باشد. اما بعد از شش سالگی و چنانچه خانواده‌ای وجود نداشته باشد و یا خانواده از پذیرش کودک خودداری نماید، کودک به سازمان بهزیستی و یا موسسات ذیصلاح برای این امر سپرده خواهد شد. 

• ‏وضعیت تحصیلی این کودکان به چه صورت باید باشد؟

بدواً لازم به تاکید است که مطابق اصل ٣٠ قانون اساسی تحصیل رایگان از حقوق آحاد ملت است که دولت ملزم به تامین و اجرای آن است و چنین کودکانی نیز از این امر مستثنی نیستند و سازمان زندانها به نمایندگی از دولت برای کودکان زیر شش سال و سازمان بهزیستی برای کودکان بالای شش سال ملزم به تامین و ایجاد شرایط تحصیل رایگان هستند.

اما، اینکه مقررات حداکثر سن نگهداری کودک در زندان را شش سال تعیین کرده است عملاً به این مفهوم است که با آغاز سن تحصیل، کودک از زندان خارج خواهد شد. 

در اینصورت، وضعیت تحصیلی چنین کودکی با بهره‌مندی از حق موضوع اصل ٣٠ قانون اساسی، بر عهده‌ی خانواده است که سرپرستی کودک را مورد پذیرش قرار داده‌اند و در غیاب چنین خانواده‌ای با سپرده شدن کودک به بهزیستی و یا موسسات واجد صلاحیت، تامین شرایط تحصیل بر عهده سازمان و یا موسسه مربوطه خواهد بود. 

اما تا قبل از خروج کودک از زندان و ترک مادر، در ایامی که کودک همراه مادر در زندان است، مطابق تبصره ذیل ماده ١٥٨ آئین نامه فوق، رئیس زندان ملزم است با همکاری سازمان‌های ذی‌صلاح، تمهیدات لازم را برای دایر کردن مهد کودک در مؤسسه فراهم می‌کند تا اطفال ۲ تا ۶ سال موضوع بند «الف» با رضایت مادر یا در صورت اقتضای مصلحت طفل در آنجا تحت آموزش متناسب قرار گیرند". 

بنابراین، وظیفه تامین تسهیلات و امکانات آموزشی و تربیتی تا پیش از خروج کودک از زندان بر عهده سازمان زندانها است که توسط رئیس زندان باید اجرا گردد. 

• ‏چه راهکارهایی برای عدم سوءاستفاده جنسی از این کودکان اندیشیده شده و تا چه اندازه این راهکار اگر وجود دارد، می‌تواند و یا توانسته، موفق باشد و از این امر جلوگیری کند؟

مقررات در خصوص این موضوع هیچ گونه تصریح و یا پیش‌بینی ندارد اما نکته اساسی برای جلوگیری از چنین سوء استفاده‌هائی تامین محل اختصاصی برای نگهداری کودک و مادر در زندان است که قاعدتا باید از بندهای اصلی منفک و مجزا و محیط مناسبی برای رشد سالم کودک و حفظ حقوق توام کودک و مادر باشند. 

در برخی از زندان‌های ایران بندهائی با عنوان بند مادران ایجاد شده است که به تنهائی برای تامین سلامت روان کودک و مادر کافی نیست. در چنین بندهائی باید منافع کودک و آموزش اومان مادر و کودک مورد توجه باشد. زیرا، در بدایت امر آنجه مادر و کودک نیازمند آن هستند محیطی آرام توام با برنامه های آموزشی است . 

در اینگونه بندها باید از پرسنل آموزش دیده که با نیازهای اصلی و اولیه کودک و مادر آشنا باشند، استفاده کرد. وجود مددکار در زندان به تنهائی تامین کننده این ضرورت نیست. بسیاری از این کودکان اولین فرزندان مادرانشان هستند و این مادران با بسیاری از اقتضائات روانی و تربیتی کودک آشنا نیستند و بر همین اساس استفاده از نیروهای آموزش دیده می‌تواند علاوه بر تامین فضای مناسب رشد کودک و آموزش مادر، از بسیاری از سوء استفاده های جنسی از کودکان ممانعت به عمل آورد.

• ‏آیا علاوه بر ایران، در سایر کشورهای دیگر هم در شرایطی خاص، کودکان را همراه مادرانشان در زندان نگه می‌دارند؟

در بسیاری از کشورهای توسعه یافته ضرورت حفظ پیوند مادر و کودک، حق کودک بر همراهی مادر، حق مادر بر تربیت و پرورش کودک بعنوان حقوق بنادین بشری شناسائی و مورد پذیرش قرار دارد و بر همین اساس این امکان فراهم شده است که کودکانی که از مادران زندانی متولد می‌شوند و یا مادرانشان در زندان هستند و امکان نگهداری آنها در خارج از محیط زندان به دلیل عدم پذیرش خانواده و یا وجود سایر ضرورت‌های روانی تشخیصی که به تائید متخصصین روانشناسی و ... رسیده است، وجود ندارد، در زندان و در محیط‌های منفک از زندان عمومی توسط مادر نگهداری شوند.